GS.TS. Hoàng Văn Minh, Hiệu trưởng Trường Đại học Y tế công cộng (ĐHYTCC), cảnh báo về tình trạng sử dụng thuốc lá điện tử đang gia tăng nhanh chóng trong học sinh trong những năm gần đây, với tỷ lệ báo động: khảo sát cuối năm 2023 ghi nhận khoảng 14% học sinh 11-18 tuổi đã từng thử hút và 7% hiện đang sử dụng thuốc lá điện tử.

Dự án “Chương trình can thiệp về phòng chống và kiểm soát thuốc lá điện tử tại các trường trung học cơ sở ở các thành phố lớn tại Việt Nam”, được triển khai với sự đồng hành của Quỹ VinFuture, hứa hẹn tạo ra mô hình hiệu quả để bảo vệ thế hệ trẻ trước hiểm họa này.

PV: Thưa GS.TS Hoàng Văn Minh, ông có thể chia sẻ về thực trạng sử dụng thuốc lá điện tử trong học sinh hiện nay, các tác hại của nó và lý do Trường Đại học Y tế công cộng triển khai dự án can thiệp này?

GS.TS. Hoàng Văn Minh: Tình hình sử dụng thuốc lá điện tử trong thanh thiếu niên đang ở mức đáng báo động. Nghiên cứu gần đây của chúng tôi cho thấy khoảng 14% học sinh 11-18 tuổi từng thử hút và khoảng 7% đang hút thuốc lá điện tử.

Điều đáng lo ngại là hiện tượng trẻ hóa trong tiếp cận thuốc lá điện tử. Chúng tôi ghi nhận nhiều em mới chỉ 11-12 tuổi đã bắt đầu sử dụng. Trong nhóm 13-15 tuổi, tỷ lệ hiện đang sử dụng thuốc lá điện tử lên đến 8%. Đặc biệt ở nữ giới, nếu tỷ lệ hút thuốc lá thông thường ở người trưởng thành chỉ khoảng 1-2%, thì với thuốc lá điện tử, con số này đã tăng lên 5,6% ở độ tuổi học sinh.

Thuốc lá điện tử chứa nicotine – một chất gây nghiện mạnh, ảnh hưởng đến sự phát triển của não bộ, làm giảm trí nhớ và khả năng tập trung. Dung dịch trong thuốc lá điện tử còn chứa nhiều hóa chất độc hại và hương liệu hóa học. Khi đốt nóng, những chất này tạo ra các hợp chất như formaldehyde và acrolein – đều là các chất gây ung thư. Tại Việt Nam, Trung tâm Chống độc, Bệnh viện Bạch Mai đã tiếp nhận hơn 120 ca bệnh nhân nhập viện trong giai đoạn 2022-2023 sau khi sử dụng thuốc lá điện tử, trong đó 87% là nam giới và 30% là giới trẻ.

Theo báo cáo của Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), thanh thiếu niên sử dụng thuốc lá điện tử có khả năng chuyển sang hút thuốc lá thông thường cao hơn gấp gần 3 lần so với trẻ không hút thuốc.

Trường Đại học Y tế công cộng triển khai dự án này xuất phát từ hai động lực chính. Thứ nhất, chúng tôi nhận thấy sự thiếu hụt nghiêm trọng về các chương trình can thiệp phòng chống thuốc lá điện tử dành riêng cho học sinh tại Việt Nam. Thứ hai, qua các nghiên cứu sơ bộ, chúng tôi phát hiện ra sự thiếu hiểu biết và nhận thức sai lệch về thuốc lá điện tử trong cộng đồng. Với vị thế là một trường đại học hàng đầu về y tế công cộng tại Việt Nam, chúng tôi cảm thấy có trách nhiệm phải hành động kịp thời.

PV: Thưa Giáo sư, đâu là những yếu tố thu hút học sinh sử dụng thuốc lá điện tử và dự án của trường có gì khác biệt so với các nỗ lực trước đây trong việc kiểm soát thuốc lá điện tử ở lứa tuổi học sinh?

GS.TS. Hoàng Văn Minh: Có ba yếu tố chính khiến thuốc lá điện tử hấp dẫn với học sinh: (1) Chiến lược tiếp thị tinh vi với thiết kế bắt mắt giống USB, hộp sữa, bút, đồ dùng học tập kèm theo các màu sắc và hương vị hấp dẫn, tên gọi dễ thương tạo sự gần gũi với phong cách sống hiện đại phù hợp với thế hệ Gen Z; (2) Áp lực từ bạn bè và mạng xã hội khi thuốc lá điện tử được quảng bá như phụ kiện thời trang; và (3) Nhận thức sai lầm rằng thuốc lá điện tử ít độc hại hơn thuốc lá thông thường. WHO gọi đây là chiến lược đánh lừa vị giác và thị giác để hạ thấp rào cản tâm lý của người trẻ chưa từng hút, là chiêu trò làm mờ nhận thức về mối nguy hại và khiến giới trẻ coi đây như “kẹo ngửi”, “kẹo hút”.

Dự án của chúng tôi khác biệt nhờ cách tiếp cận dựa trên bằng chứng khoa học về cơ chế tác động của thuốc lá điện tử và tâm lý học sinh THCS. Chúng tôi hợp tác với nhóm nghiên cứu do GS. Bonnie Halpern-Felsher từ Đại học Stanford, chuyên gia hàng đầu thế giới về phòng chống thuốc lá ở thanh thiếu niên.

Đặc biệt, dự án chú trọng trao quyền cho học sinh. Thay vì chỉ truyền thông một chiều, với ngôn ngữ y học thường khô khan, chúng tôi tạo điều kiện để học sinh trở thành đại sứ tuyên truyền về tác hại của thuốc lá điện tử cho bạn bè đồng trang lứa, với hình thức và ngôn ngữ phù hợp với giới trẻ, tạo hiệu ứng lan tỏa mạnh mẽ.

PV: Dự án được triển khai sau khi Quốc hội thông qua Nghị quyết 173/2024/QH15 cấm thuốc lá điện tử từ năm 2025. Giáo sư đánh giá thế nào về ý nghĩa của việc triển khai chương trình thí điểm này và những tác động tích cực nào đối với học sinh, nhà trường và cộng đồng?

GS. TS Hoàng Văn Minh: Việc Quốc hội thông qua Nghị quyết 173/2024/QH15 là bước tiến quan trọng về chính sách. Tuy nhiên, từ góc độ y tế công cộng, chúng tôi hiểu rằng chỉ có chính sách là chưa đủ để giải quyết triệt để vấn đề này. Dự án của chúng tôi đóng vai trò bổ trợ thiết yếu cho việc thực thi Nghị quyết bằng cách nâng cao nhận thức và trang bị kỹ năng cho học sinh, phụ huynh và giáo viên.

Về tác động, đối với học sinh, dự án sẽ giúp các em nâng cao nhận thức một cách đúng đắn về tác hại của thuốc lá điện tử, trang bị kỹ năng từ chối và chống lại áp lực từ bạn bè, đồng thời hỗ trợ những em đã sử dụng có phương pháp cai nghiện hiệu quả. Đối với nhà trường, dự án sẽ cung cấp tài liệu và phương pháp giảng dạy hiệu quả để xây dựng môi trường học đường không khói thuốc. Các giáo viên sẽ được đào tạo để phát hiện sớm và can thiệp kịp thời khi phát hiện học sinh có dấu hiệu sử dụng thuốc lá điện tử. Đối với phụ huynh, chúng tôi cũng trang bị các kiến thức và kỹ năng để đồng hành cùng con dự phòng tác hại của thuốc lá điện tử.

PV: Dự án này được hình thành từ hội thảo InnovaConnect do Trường Đại học Y tế Công cộng và Quỹ VinFuture đồng tổ chức. Ông có thể chia sẻ về vai trò của Quỹ VinFuture trong dự án và kỳ vọng về việc nhân rộng mô hình này trong tương lai?

GS.TS Hoàng Văn Minh: Hội thảo InnovaConnect tháng 9/2024 do Trường Đại học Y tế Công cộng và Quỹ VinFuture đồng tổ chức là điểm khởi đầu quan trọng cho dự án này. Tại đó, chúng tôi có cơ hội kết nối với các chuyên gia quốc tế hàng đầu về phòng chống sử dụng thuốc lá mới ở thanh thiếu niên và xây dựng ý tưởng về một mô hình can thiệp phù hợp với bối cảnh Việt Nam.

Quỹ VinFuture đã đóng vai trò “chất xúc tác” vô cùng quan trọng, tạo ra cầu nối giữa nghiên cứu khoa học và ứng dụng thực tế. Tôi đặc biệt ấn tượng với cách Quỹ không chỉ quan tâm đến các nghiên cứu đột phá mà còn chú trọng đến việc ứng dụng khoa học để giải quyết các vấn đề cấp bách của cộng đồng, đặc biệt là sức khỏe thanh thiếu niên.

Ngoài hỗ trợ tài chính, Quỹ VinFuture còn cung cấp nền tảng kết nối, tư vấn chuyên môn và hỗ trợ truyền thông cho dự án. Với sự đồng hành của Quỹ VinFuture, chúng tôi hy vọng sẽ mở rộng dự án tới TP.HCM, Đà Nẵng, đồng thời làm việc chặt chẽ với Quỹ Phòng, chống Tác hại của Thuốc lá thuộc Bộ Y tế để tích hợp các nội dung về phòng chống tác hại thuốc lá điện tử vào các chương trình truyền thông quốc gia.

Tôi tin rằng, với sự đồng hành của Quỹ VinFuture và sự chung tay của cả cộng đồng, chúng ta sẽ góp phần bảo vệ được thế hệ trẻ khỏi hiểm họa thuốc lá điện tử, cùng xây dựng một Việt Nam khỏe mạnh hơn trong tương lai.

PV: Xin cảm ơn Giáo sư!