Sau khi Quốc hội thông qua Nghị quyết số 173/2024/QH15 (30/11/2024) thống nhất về việc cấm sản xuất, kinh doanh, sử dụng thuốc lá điện tử kể từ ngày 1/1/2025, hiện các bộ, ngành đang hoàn thiện văn bản hướng dẫn và chế tài cụ thể để thực thi nhưng các cửa hàng từng bày bán công khai sản phẩm này đang dần biến mất. Tuy nhiên, theo ông Đinh Đức Chính – chuyên viên Phòng Chính trị, Tư tưởng và Công tác học sinh, sinh viên của Sở Giáo dục và Đào tạo Hà Nội – vẫn còn nhiều “vùng xám” chưa được kiểm soát triệt để.
“Người bán không còn bày tràn lan như trước, tình trạng sử dụng công khai cũng có phần giảm đi. Tuy nhiên, việc này có thể chỉ mới thay đổi ở bề nổi”, ông Chính nói. “Chúng tôi từng bắt gặp học sinh hút thuốc lá điện tử tại quán xá, hay lén lút ở khu vực khuất tầm nhìn”.
Dự án “Chương trình can thiệp về phòng chống và kiểm soát thuốc lá điện tử tại các trường trung học cơ sở ở các thành phố lớn tại Việt Nam”, do Trường Đại học Y tế Công cộng triển khai với sự đồng hành của Quỹ VinFuture, hứa hẹn tạo ra mô hình hiệu quả để bảo vệ thế hệ trẻ trước hiểm họa này.
Hồi chuông cảnh báo: Không thể coi nhẹ tác hại
Thuốc lá thế hệ mới đang len lỏi vào đời sống của giới trẻ, từ học sinh cấp 3, cấp 2. Theo ông Chính, tình trạng “trẻ hóa” đối tượng sử dụng thuốc lá điện tử là rất đáng lo ngại.
“Trước đây chủ yếu là sinh viên đại học, người đi làm. Giờ thì học sinh cấp 3, cấp 2 cũng hút thử để xem thế nào”, ông chia sẻ.
Tương tự, bà Trương Thị Ngọc – Phó Ban Xây dựng Đảng, kiêm Bí thư Đảng ủy Doanh nghiệp phường Tây Hồ (Phó chủ tịch UBND phường Thụy Khuê cũ) – chia sẻ tình trạng học sinh sử dụng thuốc lá điện tử vẫn xuất hiện, đặc biệt là ngoài khuôn viên trường học.
“Trong trường, tình trạng học sinh sử dụng thuốc lá điện tử hạn chế nhờ công tác tuyên truyền và quản lý của nhà trường. Tuy nhiên, chúng tôi vẫn quan sát thấy hiện tượng học sinh lén hút ở bên ngoài, tại quán cà phê, khu vực tụ tập sau giờ tan học”, bà cho hay.
Không khó để lý giải sức hút của thuốc lá điện tử. Các sản phẩm này thường có thiết kế bắt mắt, nhỏ gọn, dễ giấu, kèm theo đủ loại hương vị gợi sự tò mò với đối tượng vị thành niên. Trên mạng xã hội, nhiều video đề cập đến thuốc lá điện tử như biểu tượng “sống chất”, đánh trúng tâm lý thích thể hiện của lứa tuổi mới lớn.
“Nhiều em muốn tự khẳng định bản thân mình. Nhưng thay vì thể hiện qua học hành, hoạt động văn nghệ hay thể thao, các em lại chọn cách hút thuốc để ‘trông người lớn’”, ông Chính nói.
Mong muốn “chứng minh bản thân” theo cách sai lầm này có thể phải trả giá bằng sức khỏe. Thực tế, các sản phẩm thuốc lá mới có thể gây ra tác động tiêu cực, đặc biệt là đối với não bộ đang phát triển của trẻ vị thành niên. Cộng đồng y tế toàn cầu cũng ghi nhận một số trường hợp tổn thương phổi do thuốc lá điện tử, hay còn gọi là EVALI. Theo báo cáo của Tổ chức Y tế Thế giới, việc sử dụng thuốc lá điện tử ở tuổi vị thành niên làm tăng nguy cơ nghiện nicotine và sử dụng thuốc lá điếu truyền thống sau này. Tại Việt Nam, có hơn 1200 ca nhập viện do thuốc lá điện tử, thuốc lá nung nóng trong năm 2023 tại gần 700 cơ sở y tế trên cả nước với các triệu chứng phổ biến là dị ứng, ngộ độc, tổn thương phổi cấp.
“Muốn thay đổi nhận thức của học sinh, cần có những câu chuyện thật, hình ảnh thật về hậu quả sức khỏe, thay vì chỉ cảnh báo lý thuyết”, ông Chính chia sẻ.
Giáo dục và truyền thông – Chìa khóa phòng ngừa
Cuộc chiến với thuốc lá thế hệ mới không thể chỉ dựa vào quy định cấm, mà còn cần nâng cao nhận thức và trách nhiệm cộng đồng, đặc biệt từ phía gia đình và nhà trường. “Đây là vấn đề giáo dục, tuyên truyền. Nhà trường cần đóng vai trò truyền thông thường xuyên, không phải đợi đến khi có chỉ đạo”, ông Chính nhấn mạnh.
Theo ông Chính, ngành giáo dục hiện triển khai song song hai hình thức truyền thông trực tiếp và gián tiếp. Hàng năm, Sở Giáo dục và Đào tạo phối hợp với Sở Y tế làm việc với địa phương để tổ chức công tác tuyên truyền dành cho cán bộ, giáo viên – những người trực tiếp truyền tải kiến thức đến học sinh.
Trong khi đó, truyền thông gián tiếp diễn ra qua pano, áp phích, khẩu hiệu, màn hình LED, website trường học hoặc hệ thống loa phát thanh. Một số đơn vị trường học còn tổ chức các cuộc thi như “Rung chuông vàng” để giúp học sinh ghi nhớ kiến thức phòng chống thuốc lá một cách sinh động.
Bà Ngọc cho hay tại phường Thụy Khuê, ngoài việc tuyên truyền tại tổ dân phố, phường chú trọng tới khối trường học. “Giáo viên sẽ lồng ghép nội dung này vào các tiết giáo dục kỹ năng sống”, bà chia sẻ.
Với học sinh THCS, lứa tuổi đang trong giai đoạn phát triển tâm sinh lý, các trường cũng tổ chức buổi tư vấn tâm lý, trong đó nội dung về thuốc lá điện tử là một chủ đề trọng tâm.
“Ngoài ra, các em có kênh truyền thông riêng như hoạt động của liên đội, Đoàn trường”, bà chia sẻ.
Theo bà Ngọc, vai trò của gia đình cũng được đánh giá là yếu tố then chốt, bởi nhiều học sinh chỉ học một buổi mỗi ngày. “Phụ huynh cần quan sát và trò chuyện để hiểu hơn về con em mình, từ sinh hoạt đến mối quan hệ bạn bè”, bà nhấn mạnh.
Tuy nhiên, dù công tác tuyên truyền được triển khai rộng khắp, nhiều học sinh vẫn chưa thực sự nhận thức được hậu quả.
“Các em nghe nhiều nhưng chưa thấy tận mắt tác hại nên chưa sợ. Muốn thay đổi nhận thức, cần những câu chuyện thật, trường hợp cụ thể về hậu quả sức khỏe để tạo tác động thực sự”, ông Chính chia sẻ.
Cùng quan điểm với đại diện ngành giáo dục, bà Ngọc cho rằng công tác truyền thông dù được triển khai trên nhiều kênh nhưng chưa thực sự chạm đến điểm thay đổi nhận thức của một số bạn trẻ.
“Chúng ta nói về tác hại, nhưng với các em, cảnh báo đó vẫn còn quá xa vời. Các bạn chưa thấy nên cũng chưa cảm thấy đủ sức thuyết phục”, bà nhận định.
Hành động quyết liệt ngăn cung – Siết chặt giám sát
Đó là lý do ông Chính cho rằng ngoài việc thay đổi nhận thức, vấn đề ngăn chặn nguồn cung cũng cần được hành động quyết liệt hơn.
“Nhận thức đúng thì mới có hành động đúng. Nhưng sau nhận thức phải có hành động”, ông nói. “Khi môi trường không còn thuốc lá điện tử, dần dần nó sẽ bị xóa khỏi trí nhớ của học sinh.”.
Dưới góc độ quản lý địa phương, bà Trương Thị Ngọc – Phó Ban Xây dựng Đảng, kiêm Bí thư Đảng ủy Doanh nghiệp phường Tây Hồ (Phó chủ tịch UBND phường Thụy Khuê cũ) cho hay phường đã tăng cường kiểm tra các cơ sở kinh doanh. Trong quá trình kiểm tra, một số trường hợp vi phạm bị phát hiện, điển hình là những quán cà phê bày bán thuốc lá truyền thống dưới dạng hộp nhỏ, đặt kín đáo ở góc quầy.
“Khi phát hiện dấu hiệu nghi vấn, chúng tôi lập tức kiểm tra giấy phép. Nếu phát hiện cơ sở không có giấy phép kinh doanh thuốc lá truyền thống, chúng tôi lập biên bản xử lý ngay”, bà Ngọc cho biết.
Bà cũng nhấn mạnh tầm quan trọng của việc giám sát thường xuyên, không chỉ với cửa hàng trực tiếp mà cả kênh bán hàng online – nơi thuốc lá điện tử vẫn được rao bán khá dễ dàng.
“Nếu tất cả địa phương đều siết chặt quản lý, xử lý nghiêm vi phạm, chắc chắn tình trạng mua bán này sẽ được hạn chế đáng kể”, bà khẳng định.
Tuy nhiên, để xử lý tận gốc, những nghiên cứu chuyên sâu sẽ là cơ sở quan trọng, góp phần định hình chính sách công hiệu quả, khả thi và phù hợp.
“Quốc hội có thể tổng hợp các nghiên cứu, thông qua đó ban hành luật như luật phòng, chống tác hại của thuốc lá”, ông Chính chia sẻ. “Mặc dù chúng ta đã ban hành một số văn bản như công điện số 1053/CĐ-TTg ngày 28/10/2023 của Thủ tướng Chính phủ; Công văn số 1342/BGDĐT-GDCTHSSV ngày 27/3/2024 về phòng chống tác hại của thuốc lá trong trường học. Tuy nhiên, tôi nghĩ chúng ta có thể xem xét thêm về vấn đề lỗ hổng trong quy định quản lý thuốc lá điện tử, cách đồng bộ giữa các bộ/ban ngành để chính sách đi vào thực tiễn”.
Kiến nghị: Cần hành động chính sách rõ ràng, đồng bộ
Để đối phó hiệu quả với làn sóng thuốc lá thế hệ mới, các chuyên gia và cán bộ quản lý kiến nghị:
- Sớm ban hành hướng dẫn triển khai thực hiện lệnh cấm thuốc lá điện tử tại trường học và địa phương, bao gồm tiêu chí giám sát, chế tài và phối hợp liên ngành.
- Tổ chức chiến dịch truyền thông cấp quốc gia dành riêng cho môi trường học đường, sử dụng ngôn ngữ, hình ảnh gần gũi với học sinh, có sự tham gia của người nổi tiếng, người có ảnh hưởng trên mạng xã hội tại môi trường học đường.
- Tăng ngân sách hỗ trợ truyền thông phòng chống thuốc lá tại cấp cơ sở, đặc biệt tại các trường học, tổ dân phố, v.v.
- Hỗ trợ nghiên cứu và đánh giá can thiệp dựa trên bằng chứng, để điều chỉnh chính sách phù hợp và hiệu quả theo từng giai đoạn.
“Chúng ta đã có luật, nhưng để luật đi vào cuộc sống, cần sự tham gia quyết liệt từ cấp cơ sở và định hướng rõ ràng từ cấp trung ương”, bà Ngọc nhấn mạnh.
*“Phát biểu trên là ý kiến cá nhân trong khuôn khổ phỏng vấn, không phải là phát ngôn chính thức của cơ quan.”
