Trong tập đầu tiên ra mắt, chúng ta may mắn được nghe những chia sẻ đến từ giáo sư Rachid Yazami, một trong những nhà khoa học đoạt giải VinFuture Grand Prize năm 2023. Ông sẽ kể về hành trình theo đuổi khoa học thú vị của mình. Từ những bước chân đầu tiên tại Maroc đến những thành tựu đáng giá hiện tại, giáo sư Yazami sẽ cho chúng ta một cái nhìn chân thực về những thử thách và thành công đã đánh dấu hành trình khoa học của ông. Nhìn lại từ những khởi đầu với vô vàn thách thức phải đối mặt, ông vẽ lên một bức tranh sắc nét về sự kiên trì và quyết tâm.

Trong tập đầu tiên này, chúng ta sẽ cùng đi qua các điểm nổi bật sau:

• Những góc nhìn và kinh nghiệm của Giáo sư Yazami khi đồng hành trực tiếp với Giải thưởng VinFuture.
• Đánh giá của Giáo sư Yazami về sự uy tín và ảnh hưởng sâu sắc của Giải thưởng VinFuture đến với lĩnh vực khoa học và công nghệ trên toàn cầu.
• Sự phát triển cá nhân của Giáo sư Yazami trong lĩnh vực khoa học.
• Lời khuyên của Giáo sư Yazami, đặc biệt dành riêng cho thế hệ các nhà khoa học triển vọng.

MC: Tôi rất háo hức lắng nghe những chia sẻ của giáo sư về việc Giải thưởng VinFuture mang đến những thay đổi hoặc tác động như thế nào đến cuộc sống của ông. Mặc dù chỉ mới vài tháng kể từ khi giáo sư được trao giải, tôi muốn nghe về bất kỳ ảnh hưởng tích cực nào mà giải thưởng mang lại.

Giáo sư Yazami: Cảm ơn bạn rất nhiều vì đã cho tôi cơ hội trao đổi và chia sẻ cảm nhận về Giải thưởng VinFuture cũng như chuyến thăm Việt Nam của tôi. Đó không chỉ là một vinh dự lớn mà còn là một sự bất ngờ với tôi khi bản thân nhận được Giải thưởng Chính. Tôi còn tự hỏi “Tại sao lại là mình?”. Giải thưởng VinFuture mà tôi nhận được thật sự rất quan trọng, và đây là một dấu ấn trong sự nghiệp và hành trình theo đuổi khoa học của tôi trong tương lai. Tôi rất vui khi giải thưởng này đã tạo nên một sự kết nối giữa Việt Nam và Ma-rốc và cả Pháp nữa, bởi vì tôi cũng là công dân của Pháp.

Tôi vẫn đang làm việc tại phòng thí nghiệm của mình, và tôi đã có nhiều nguồn quỹ hơn, nhiều kinh phí hơn để làm những gì tôi ấp ủ. Tôi bắt đầu tài trợ một số hoạt động xã hội cho những người đang gặp khó khăn về vấn đề y tế, giáo dục…

MC: Việc truyền cảm hứng và nâng cao năng lực cho thế hệ những nhà nghiên cứu tiếp theo rất quan trọng để thúc đẩy quá trình phát triển khoa học. Chúng tôi muốn hỏi rằng: Giáo sư đã có kế hoạch gì để hỗ trợ các nhà khoa học trẻ hoặc hợp tác trong các dự án nghiên cứu tiềm năng không?

Giáo sư Yazami: Tôi đã theo đuổi sứ mệnh này trước cả khi nhận Giải thưởng VinFuture, và tôi vẫn đang tiếp tục. Một trong những hiệu ứng của VinFuture đã giúp tôi nhận được rất nhiều lời mời để chia sẻ trên toàn thế giới. Tôi rất thích ghé thăm các trường đại học và gặp gỡ với những người trẻ. Đối với những người trẻ, việc là một người châu Phi giúp truyển thêm cảm hứng cho họ, “Bạn có thể. Bạn có thể làm được. Hãy tin vào bản thân, làm việc chăm chỉ, sáng tạo.”

Đây là thông điệp tôi muốn chia sẻ với các bạn trẻ ở mọi nơi mà tôi đến. Hành trình khoa học và công nghệ rất tuyệt vời. Tôi cảm thấy hạnh phúc khi cho đi. Hãy cho đi những gì bạn có thể.

MC: Ngày 21 tháng 4 là Ngày Sáng tạo và Đổi mới Thế giới nhằm tôn vinh những nghiên cứu khoa học và thúc đẩy đổi mới trong bối cảnh thách thức toàn cầu. Chúng tôi rất muốn nghe ý kiến của giáo sư về cách Giải thưởng VinFuture có thể góp phần vào nỗ lực đổi mới toàn cầu và tác động đến cộng đồng khoa học quốc tế như thế nào.

Giáo sư Yazami: Tôi đã đề cử ứng viên cho Giải thưởng VinFuture 2024. Đối với một quốc gia như Việt Nam, Giải thưởng VinFuture thực sự có ý nghĩa quan trọng vì trước đây, đa số thông tin khoa học mà chúng ta biết đến từ những quốc gia lớn với truyền thống lâu đời hơn trong khoa học công nghệ, như Nhật Bản, Hoa Kỳ, Trung Quốc. Quá trình VinFuture đánh giá các đề cử và lựa chọn ra những nhà khoa học để trao giải được thực hiện rất chuyên nghiệp. Mà theo tôi có thể đạt đến sự chuyên nghiệp như Giải Nobel. Những quyết định trao giải thưởng rất chính xác, không chỉ ở hạng mục Giải thưởng Chính mà ở tất cả những hạng mục Giải Đặc biệt khác.

Tôi nghĩ Giải thưởng VinFuture 2024 sẽ thu hút có thể gấp đôi số lượng ứng viên so với năm 2023 vì Giải thưởng VinFutre đã trở nên ngày càng phổ biến và uy tín. Sau khi tôi nhận được Giải thưởng Chính VinFuture, tôi cố gắng đóng góp lại cho giải thưởng bằng cách đề cử các kỹ sư và nhà khoa học xứng đáng.

Tôi hiện đang cố gắng thúc đẩy để tạo ra một giải thưởng giống như Giải thưởng VinFuture tại Maroc. Tôi muốn tạo ra giải thưởng cho những người châu Phi. Tôi đang thảo luận với những chuyên gia về tính khả thi của dự án này vì hiện chúng tôi có sự hỗ trợ từ một tổ chức với nguồn quỹ ổn định. Tôi đang bàn luận với tổ chức đó về cách chúng ta có thể tạo ra một lễ trao giải giống như những gì người Việt Nam đã làm thành công. Dự án đó sẽ giúp đánh dấu quốc gia Maroc trên bản đồ của thế giới.

MC: Giáo sư có thể giải thích cho chúng tôi về điều gì đã truyền cảm hứng cho giáo sư, hoặc bất kỳ khoảnh khắc quyết định nào đã thúc đẩy giáo sư theo đuổi lĩnh vực nghiên cứu không?

Giáo sư Yazami: Tôi đam mê khoa học từ nhỏ. Một sự kiện quan trọng đã xảy ra trong cuộc đời tôi khi tôi khoảng 11 tuổi. Một giáo viên của tôi đã nói với tôi rằng, “Rachid, em sẽ là một nhà hóa học trong tương lai”!

Mười năm sau đó, tôi đã được nhận vào Viện Công nghệ Grenoble ở Pháp. Tôi nhận bằng kỹ sư vào năm 1978, và một năm sau, ở tuổi 26, tôi khám phá ra cực dương than chì. Tôi cũng đã chia sẻ câu chuyện này trong bài phát biểu nhận Giải thưởng VinFuture của mình.

Hiện nay có hai bước để tạo ra cực dương than chì trong pin lithium-ion ngày nay, và đây là đóng góp của tôi cho công nghệ pin này. Chủ đề này vốn không nằm trong phạm vi nghiên cứu tiến sĩ của tôi. Người hướng dẫn của tôi đã yêu cầu tôi nghiên cứu về vật liệu cực âm, không phải cực dương.

Tôi tự hỏi, “Tại sao tôi phải bắt đầu với một thứ phức tạp? Chúng ta không thể tiếp cận vấn đề này một cách đơn giản hơn hay sao?” Tôi đã chỉ lấy than chì và bắt đầu thử nghiệm thêm lithium vào trong.

Trong sáu tháng đầu tiên, nó không mang lại kết quả. Sau đó, một cách tình cờ, một bạn học của tôi đang nghiên cứu một dự án khác liên quan đến điện ly rắn đã cho tôi một trong các màng điện ly rắn của anh ấy. Chỉ khi tôi sử dụng màng này, tôi mới có thể xen lẫn lithium vào than chì trong một cục pin, trong một ô điện hóa.

Đó là thành công đầu tiên. Khi tôi thấy màu của graphite thay đổi từ đen thành vàng – màu vàng là sự hòa trộn của lithium vào than chì – tôi đã thông báo tới tất cả mọi người trong nhóm và giáo viên của tôi. Đó là một trải nghiệm thú vị, một sự kiện đáng nhớ trong cuộc đời tôi.

Đã mất khoảng một tháng để tôi nhận ra rằng phát hiện này có thể được áp dụng vào pin sạc. Ban đầu, đối với chúng tôi, đó chỉ là sự tò mò khoa học nhưng chúng tôi đã đạt được thành tựu mới mà chưa ai làm trước đó. Đó là một phát minh, không chỉ là một sự khám phá.

Tôi muốn kể một câu chuyện về việc chúng tôi đã bỏ lỡ một cơ hội được bằng sáng chế như thế nào. Tôi đã gửi một báo cáo đến Văn phòng Bằng sáng chế ở Paris, nơi mà vào thời điểm đó chịu trách nhiệm xử lý bằng sáng chế cho tất cả các trường đại học và tổ chức cấp quốc gia. Người phụ trách ở đó nghĩ rằng công trình của tôi rất tuyệt vời và nói họ sẽ giúp đăng ký bằng sáng chế. Tuy nhiên, sau đó anh ấy đã nghĩ lại. Anh ấy nói rằng vì chúng tôi là một cơ quan học thuật, không phải đơn vị định hướng sản xuất ứng dụng, nên phát minh này sẽ hữu ích hơn cho các công ty.

Họ đã gửi cho chúng tôi tài liệu kèm theo một hợp đồng bảo mật đã được ký với một công ty lớn ở Pháp cần công nghệ pin vào thời điểm đó. Họ chủ yếu cần các mô hình pin không cần sạc, nhưng cũng tìm kiếm các ý tưởng về pin sạc. Một tuần sau, chúng tôi nhận được phản hồi rằng, “Phát hiện này rất thú vị cho các nhà học thuật, nhưng chúng tôi không thấy tính ứng dụng thực tiễn”. Vì vậy, chúng tôi không đăng ký được bằng sáng chế.

Mất thêm năm năm, vào năm 1985, khi những nhà khoa học người Nhật bắt đầu đăng ký bằng sáng chế về cực dương than chì. Và sau đó mọi thứ đều gắn với Nhật Bản. Pin sạc đầu tiên đã được sản xuất tại Nhật Bản bởi Tiến sĩ Akira Yoshino (cũng là một trong những người đoạt Giải thưởng VinFuture 2023). Đó là sự khởi đầu của hành trình phát triển pin ắc quy.

Chúng tôi hoạt động tại một trường đại học quốc gia, mức lương, tất cả những gì chúng tôi có trong phòng thí nghiệm, đều được trả bởi người đóng thuế – người Pháp. Họ đầu tư cho chúng tôi và chúng tôi muốn thấy kết quả của sự đầu tư đó. Nếu công ty Pháp khi đó nói rằng, “Chúng tôi nghĩ phát minh có thể được cải tiến, dù chưa đủ bằng chứng cho sự thành công nhưng có thể sẽ là một phát minh thú vị. Hãy đăng ký bằng sáng chế”. Thì tôi nghĩ phát minh về cực dương than chì có lẽ đã mang lại lợi nhuận khoảng từ 100-150 tỷ đô la bởi vì chưa có công trình nào về cực dương được phát hiện kể từ năm 1978.

Tới bây giờ, chưa có phát minh nào thay thế cho cực dương than chì. Từ năm 1991 đến nay, tức khoảng 34 năm, lợi nhuận mà phát hiện này mang lại đã đạt tới gần 200 triệu tỷ đô la doanh thu cho ngành công nghiệp. Nếu chúng ta có tiền bản quyền từ bằng sáng chế, tôi nghĩ ngày nay tôi sẽ là tỷ phú!

Dù bằng sáng chế không được đăng ký ở Pháp, điều tích cực là các đồng nghiệp của tôi, các nhà khoa học và giáo sư – bao gồm cả một giáo sư người Nhật – đã nói, “Rachid, cực dương này nên được gọi là cực dương Yazami,” theo tên của tôi.

Tất nhiên, công trình của tôi cũng đã được các tổ chức khác công nhận. Với tư cách là một nhà khoa học, tôi không có gì để phàn nàn, nhưng với tư cách là một công dân của Pháp và Maroc, tôi mong muốn phát minh này có thể mang lại lợi ích trực tiếp tới cho người dân. Theo một cách nào đó, mong ước này ngày nay đã trở thành sự thật, vì bây giờ mọi người đều có những thiết bị như điện thoại di động – và tất cả chúng đều có pin sử dụng cực dương than chì từ phát hiện của tôi. Thật vinh dự khi được thấy hàng tỷ người sử dụng khám phá của tôi mỗi ngày.

MC: Ông đánh giá như thế nào về vai trò của Quỹ VinFuture trong việc thúc đẩy hành trình tăng trưởng bền vững, đặc biệt trong lĩnh vực phát triển và đổi mới năng lượng xanh?

Giáo sư Yazami: Tôi nghĩ việc những Nhà sáng lập Quỹ VinFuture – người xây dựng nên các hội đồng xét giải của Quỹ, đã đúng khi đánh giá cao tầm quan trọng của khoa học mà trong đó, Giải thưởng VinFuture là một minh chứng cho thấy họ coi trọng hoạt động khoa học trên nhiều lĩnh vực khác nhau. Hội đồng Giải thưởng gồm những chuyên gia quốc tế có bề dày chuyên môn rất cao. Tôi đã gặp hầu hết các thành viên hội đồng vào tháng 12 vừa rồi và tôi đã rất ngạc nhiên! Tôi chưa biết đến một số người trước đây, nên thật tuyệt khi được trao đổi và quan sát cách họ phối hợp và làm việc với nhau. Tôi có thể nói với bạn rằng đó là một khối lượng công việc rất lớn. Họ phải sàng lọc hàng nghìn đề cử, trải qua rất nhiều giai đoạn cho đến khi chọn ra được chủ nhân xứng đáng cho Giải thưởng VinFuture.

Hoạt động của Hội đồng Giải thưởng với các nhà khoa học hàng đầu đang mang lợi ích cho Việt Nam. Họ không chỉ chọn ra người chiến thắng cho giải thưởng mà họ có thể đang tư vấn và đưa ra những tư vấn quan trọng cho tương lai của Việt Nam. Vì vậy, điều này thật tuyệt vời và tôi chỉ có thể nói rằng “Hoan hô, Việt Nam!”

MC: Ông sẽ đưa ra lời khuyên gì tới không chỉ cho các nhà khoa học trẻ, những người sẽ tiếp nối di sản của ông, mà đặc biệt còn cho những người khao khát theo đuổi niềm đam mê nghiên cứu và sáng tạo trong lĩnh vực của ông?

Giáo sư Yazami: Thế giới đang thay đổi nhanh chóng nhờ máy tính. Khi tôi bắt đầu sự nghiệp nghiên cứu, máy tính đang ở giai đoạn rất khan hiếm hoặc chỉ có những chức năng cơ bản với bộ nhớ hạn chế. Ngày nay, chúng ta đang chứng kiến một cuộc cách mạng lớn. Chủ đề về trí tuệ nhân tạo đang được quan tâm rộng rãi với những câu hỏi như trí tuệ nhân tạo sẽ thay đổi thế giới như thế nào.

Đối với người trẻ, thành công đến từ cách tiếp cận đa ngành. Bạn không thể chỉ là một nhà hóa học, nhà vật lý hay nhà sinh học. Bạn cũng cần có kiến thức về các lĩnh vực khoa học kỹ thuật khác và biết cách kết hợp chúng với nhau.

Ngoài ra, hãy cố gắng hết sức để phát triển tư duy sáng tạo vì điều này rất quan trọng. Một số ý tưởng thoạt nghe có vẻ điên rồi, nhưng chúng rất sáng tạo. Tôi thích những người có vẻ “điên”, họ có những ý tưởng táo bạo và tại sao chúng ta không thể có những tư duy vượt ngoài khuôn khổ như vậy?

Nhìn chung, đối với những người trẻ ở bất kỳ lĩnh vực nào thì sự kiên trì là điều then chốt. Bạn phải làm việc chăm chỉ, sáng tạo và đọc nhiều – không chỉ về khoa học mà còn cả về văn học, thơ ca và các môn học khác. Đi du lịch, gặp gỡ mọi người và khám phá các nền văn hóa khác nhau cũng là ý tưởng hay. Một tâm trí cởi mở là điều quan trọng để phát huy sự khám phá trong mỗi con người.